| Cadizeko Konstituzioko V. kapituluak, botereen arteko banaketa ezarri nahi zuen. Bertan, Erregimen berrirako justiziaren antolaketarako ildoak azaltzen ziren. Justizia administrazioa herritarrek gertu izan zezaten, Espainia osoan epaileak jartzeko asmoa zuten; epaile maila desberdinak zeuden. Gorenekoa, Auzitegi nagusia zen, hurrengo maila Audientziak ziren, hurrengoa berriz lehen auzialdiko epaitegiak eta azkenik bake epaitegiak edo udal epaitegiak.
Gipuzkoan, barruti judizialak martxan jarri arte, lurralde osorako epaile bakarra izendatu zen. Baian 1814ean, antzinako gobernu sistemara bueltatzerakoan, aipatutako lurraldeko epailea bertan behera gelditu zen; Tolosan zuen egoitza.
1820an Cadizeko Konstituzioa berriz indarrean jarri zenean, Gipuzkoan ere lehen auzialdiko epaitegiak berezarri ziren. Azkoitiako Alkatea, Korregidorea ere bazen eta Diputazioa bertan zegoenez, izan zen lurraldeko epaile, arduraduna zena Iruñako audientziara joan zelako.
Iruñako Audientziako aginduz, Diputazioak lurraldea barruti judizialetan banatu zuen. Horretarako Udalei iriztia eskatu zitzaien eta azkenean hiru barruti judizial onartu ziren: Donostia, Tolosa eta Bergara.
1821ko ekainaren 18ko Errege Aginduaren bitartez Bergarako barrutiko behin-behineko epailea izendatu zuten: Vicente Antonio de Oquendo zen. Eta hurrengo egunean auzitegia zabaldu zen. Urte bereko urriaren bukaeran Jose Churruca izendatu zuten epaile.
Bergarako epaitegiko barrutia 22 herriz osatuta zegoen, ( 37583 pertsonaz ) : Antzuola, Aretxabaleta, Azkoitia, Deba, Eibar, Elgoibar, Elgeta, Eskoriatza, Ezkio, Gabiria, Itxaso, Arriaran, Legazpia, Arrasate, Mutriku, Oñati, Ormaiztegi, Soraluze, Gatzaga, Bergara, Urretxu eta Zumarraga. Epaiketak Udaletxeko aretoan egiten ziren.
Antolaketa judizial honek gutxi irauten du, 1823ra arte, frantsezak sartu zirenen arte.
Antolaketa judiziala berriz aldatzen da 1835ean, nahiz eta 1841era arte martxan ez ipini karlista gerratea zela medio. Karlista gerra bukatzean, 1839an, Korregidorea lehen auzialdiko epaile bakarra izaten jarraitu zuen 1841ko otsailaren 23ra arte, Bergarako barrutirako beste epaile bat izandatu zenean; martxoaren 30ean hasi zen lanean.
Aurrerago, 1841ko urriaren 20ko Errege Aginduak Gipuzkoan beste barruti judizial bat sortu zuen. Beraz, Gipuzkoa 4 barruti judizialetan banatuta geldituzen: Donostia, Tolosa, Bergara eta Azpeitia.
Bergarako barruti judizialeko herriak honetxek dira: Antzuola, Aretxabaleta, Eibar, Elgeta, Eskoriatza, Legazpia, Arrasate, Mutriku, Oñati, Soraluze, Gatzaga, Bergara, Urretxu eta Zumarraga. Bergarako barruti judizialerako epailea Jose Perez del Notario izandatu zuten apirialren 24ko Korregidorearen gutun baten bidez. Eta Pablo Gorosabel ordura arteko behin-behineko Korregidorea kendu zuten. Korregidorearen esku zeuden auziak lehen auzialdiko epaitegietara pasatzeko aginduta. Azkenik, 1841ko urriaren 29ko Errege Dekretuaren bitartez Euskal lurraldeen justizia antolaketa Estatu mailan erabiltzen den bera ezarri zuten.
Aurrerago, Bergaran, epaitegia, kartzela eta eskola jartzeko eraikin berria egin zen. 1870ko botere judizialeko behin-behineko lege organikoa onartzen denean, hain zuzen. Lege horren arabera barruti bakoitzak zirkunskripzio ezberdinetan banatzen zen, eta bakoitza instrukzio epaile baten ardurapean, sumarioak egin zitzan. Barruti bakoitzean hiru epailez osatutako auzitegia sortu zen; auzi zibiletarako lehenengo auzialdia zen eta zuzenketa-zigorretarako berriz osoko auzitegiko auzialdi bakarra zegoen.
Borondatezko jurisdikzioa udal-epaileekin partekatzen zuten (eskuduntza diferenteekin) eta udal-epaileek hitzeko epaiketetan emandako epaitzetarako apelazioetarako aginpea zuten. Barruti judizialeko epaitegi horiek, 1835ean sortutako barruti judizialeko epaileek ordezkatu behar zituzten. 1870ko irailaren 30eko Aginduaren arabera barrutietako auzitegiak martxan jartzen ziren bitartean euren funtzioak lehen auzialdirako epaileek egingo zituztela; gauzak horrela, barrutiko eta instrukzioko epaileek zigor-arloko auziak epaitzen jarraitu zituzten eta bigarren auzialdiko apelazioak Audientzietara pasatzen ziren. Egia esateko, auzitegiak ez ziren inoiz sortu.
Aipatutakoaren ondorioz, 1882ko urriaren 14ko gehigarrian lehen auzildiko epaileez hitz egiten zuen eta instrukzio epaileen eskuduntzak ematen zizkietenez, lehen auzialdiko eta instrukziorako epaitegiak deitzen zaizkie. |
